Fragment nga studimi monografik JETA NË KËNGË i autorit Idriz Ahmeti.

Puka, si njësi administrative-territoriale si sot nuk njihet shumë herët. Më parë është e përcaktuar si krahinë, e përbërë nga shtatë bajrakë, si bashkësi e qëndrueshme etnografike, kulturore e historike. Kjo njësi përbën truallin e përbashkët të jetesës dhe të lidhjeve të gjithanshme midis shkëmbimeve të ndërsjella të prejardhjes (origjinës) së lashtë nga pirustët, të njohur për punimin e metaleve.

Pa pretenduar të hyjmë në histori, pasi kjo është objekt i historianëve dhe jo yni, sqarojmë se emri PUKË, vjen nga VIA PUBLICA = Udhë Puka, e përshtatur për rrugën e gjatë të karvaneve që niste nga Shkodra deri në brigjet e Danubit.
Nga pozita gjeografike, Puka shtrihet në qendër të Shqipërisë Veriore, ku malet e larta rrijnë si kurorë, luginat e thella me ujëra të bollshme e të kulluara, me pasuri të mëdha pyjore e nëntokësore, por me infrastrukturë jo fort të zhvilluar për vetë kushtet natyrore. Kufizohet me Tropojën, Hasin, Kukësin, Mirditën, Lezhën, Shkodrën dhe Malësinë e Madhe.

Popullsia është vendase e shpërndarë në gjithë territorin (ndonëse vitet e fundit ka shumë migrime për arsye ekonomike) me histori të lashtë, me kulturë shpirtërore e materiale të pasur e shprehur në traditat, zakonet, këngët, vallet dhe veshjet shumë të larmishme.

Nga pikëpamja etnografike, Puka ndahet në tri zona kryesore, siç janë: zona e Iballës, zona e Mirditës dhe zona e Kabashit, secila me veçoritë jo shumë të largëta por të ndryshme nga mënyra e jetesës, e kulturës materiale, shoqërore dhe artistike.
Gjatë historisë në tërësi, kultura, pra edhe kënga ka evoluar, është zhvilluar, çka do të përpiqemi ta pasqyrojmë në këtë material, të cilin e kemi marrë si një unitet (tërësi) për krahinën dhe jo për zonat ku është krijuar. Kjo për arsye se dallimet nuk janë për t’u vënë shumë re, pasi ekzistojnë të përbashkëtat si nga tematika, ashtu dhe nga teknikat.

Popujt janë si shkëmbinjtë. Fryjnë erërat, bien shqotat, shirat, rrufetë e tërmetet, duke hequr copëra, por nuk i shkërmoqin dot. Ata qëndrojnë aty stoikë, të paprekshëm, të papërkulur. Kalojnë brezat, vitet, shekujt; krijohen mitet, legjendat, këngët, historitë. Dhe kështu gatuhet qenia e përjetshme, si ajo magma e zjarrtë që shpërthen nga krateri.

Si gjithë populli shqiptar, që, ndër shekuj, ka jetuar dhe është ushqyer me këngën, këtë bashkëudhëtare të përhershme, këtë simbiozë të vetvetes, edhe kënga popullore pukjane ka krijuar zërin e vet, identitetin dhe tiparet e saj. Ajo është pjesë e pandarë në gëzime e hidhërime, në dasma e në morte, në punë e në luftë, në dashuri e në urrejtje. Kënga është rritur e zhvilluar si shprehje e shpirtit të malësorit në përmasat e vetë ekzistencës së tij.

Malësori pukjan jetoi e punoi në kushte të vështira, duke pasur bashkëudhëtar mjerimin, skamjen, varfërinë, shfrytëzimin e paditurinë, që e kërcënonin si tentakulat e meduzës dhe ishin gati t’i merrnin frymën e fundit. Por qëndroi i pathyer si vetë ambienti ku jetoi. Në vargje të thjeshtë dhe të bukur, ai shprehu filozofinë e jetës së tij, që, natyrisht, ndonëse e kufizuar, në kërkim të më së mirës, të shpresës që kurrë nuk ka munguar. Ajo është rritur e zhvilluar, ka shprehur jetën, frymën, shpirtin e njeriut: ka qeshur e ka qarë, ka himnizuar e ka kritikuar, ka nëmur në mënyrë të pashoqe me pathos gati homerik.
Në shekuj, kënga, kjo motër e pandarë me vallen e muzikën, erdhi duke u zhvilluar e pasuruar me elementë të rinj, me motive e figura, me ritme e rima, me fjalë të reja të gjuhës sonë të bukur shqipe. Nga brezi ne brez, nga faqja në faqe u krijua trashëgimia, u krijua tradita. Ajo u ngjiz, u formua dhe u derdh si burimet e kristalta malore ku lindi në jetën e përditshme, si një pjesë e saj, e realitetit ekzistues.

Si krijim popullor, kënga, ruan anonimatin, duke u kthyer në pasuri kolektive. Poeti popullor që krijonte një tekst kënge, në më të shumtën e rasteve edhe e interpretonte vetë. Ai nuk kishte parasysh që të bëhej "i famshëm", por kur shprehte, ta zëmë, një subjekt të pëlqyeshëm që "të prekte në shpirt", si të thuash, "ia kishte qëlluar" … Sepse gjatë historisë janë krijuar edhe mijëra këngë të tjera, të cilat sita e kohës i ka tretur, i ka zhdukur. Me kalimin viteve, duke dhënë edhe provën e kohës, ajo ndryshonte, pasurohej, merrte elementë të rinj shprehës dhe interpretues. Pastaj, me krijimin e mundësive të tjera, si arsimimi, mjetet audiovizive e të tjera, u bë e mundur që gjithnjë e më shumë të dalin poetë popullorë të spikatur, të dalin rapsodët që i njohim me këtë emër sot. Në krijimtarinë poetike popullore u veçuan krijues që bënin tekstet e këngëve, por nuk interpretonin, ashtu siç pati muzikantë e këngëtarë që nuk i krijonin vetë tekstet.

Në vazhdën e krijuesve si Prendush Gega, "Artist i Merituar", Mat Doda, Tomë Nikolla, Frrok Haxhia, "Artist i Merituar", Gjin Shkoza, janë afirmuar edhe më të rinj, si Ndrecë Mustafa, Fran Pali, Viktor Shahini, Mark Gjini, Gazim Ahmetaj, Nikollë Cara, Gjovalin Nikolli etj. Krijuesit e mëvonshëm si Tomë Nikolla, Frrok Haxhia e Ndrecë Mustafa arritën që krijimet e tyre t’i botonin edhe në libra të veçantë, të gërshetuar, edhe me krijime të tjera të karakterit epiko-lirik.
Vazhdon natyrshëm tradita e krijuesve e gërshetuar me të renë.

Siç u përmend më sipër, visari folklorik poetik lindi mbi bazën e krijimtarisë së mëhershme, pra të traditës. Duke ecur në rrjedhën e kohës, ndër gjinitë dhe llojet ndodhën edhe ndryshime. Dikush u zhvillua më shumë, dikush më pak. Vendin kryesor e zë gjinia epike gojore dhe pikërisht balada. Duke qenë më afër mitologjisë dhe legjendës, balada u zhvillua ndër të parat krijimet poetike popullore. Për nga karakteri tregues, ato janë me subjekt, me qëndrim të hapur përkrahës apo kundërshtues, shpesh herë tragjik.

Këngët e epikës legjendare, ndonëse njiheshin e këndoheshin në zonën në fjalë, nuk kanë krejt karakter autokton. Kështu, epi Trimat e Jutbinës, balada e Gjergj Elez Alisë, baladat e Rinjohjes, e Murimit, e Ringjalljes së vëllait të vdekur, ishin të pranishme në gjithë zonën e Pukës me karakteristika të përbashkëta të Veriut, por pa veçori shumë dalluese të kësaj krahine. Ndonjë anë për t’u cilësuar vërehet vetëm në mënyrën e interpretimit ose të ndikimit nëndialektor.

Një baladë e njohur në Pukë është një variant i baladës së Rinjohjes së vëllait me motrën. Kënga bën fjalë për një burrë që kishte shumë borxhe. Për t’i larë borxhet, mendon të shesë nënën e babanë, por shokët e këshillojnë që të shesë nusen e vet. Njeriu që e blen është i vëllai i nuses, i cili, i kënaqur që gjeti të motrën, i fal paratë (treqind lirat):

Nusja jote motër më ka dalë,
Po e nal tri javë në t’panë.
Mas tri javësh bie me e marrë,
Treqind lirat t’kjoshin hallall!

Këta elementë janë të përbashkët në të gjithë trevën e Veriut. Dallimi është, se, ndërsa në zona të tjera nuk përmendet emri i vëllait, por i nuses (Fatime), apo burrit (Ali Borxhalia), këtu vëllai del me emër: Ramë Demiri. Në variante të tjerë përmenden shenja dalluese në krah ose në këmbë, ndërsa në këtë variant jo.Balada është e një periudhe të hershme të Mesjetës, me nënshtresa më të vjetra. Sundimi turk gjatë kohës ndikoi për ta përshtatur.

A kie pasë, nus-jo ndokan?
Kam pas’ bab’ e kam pas nan’.
Bab’ e nan’ m’i myti lija,
‘I vlla t’vogël kam pa lan’.
‘I vlla t’vogël lash te shpia,
Ram Demiri i kan pa than’.

Këtu provojmë se nga emri i vëllait (Ramë), nga epitetet e përdorura, si "turk", "beg" (Ç’a ka thanë ai turki i ngratë?), nga monedhat e përdorura (lira) dhe së fundi, nga ambienti ku zhvillohen ngjarjet e baladës, se është krijim i hershëm, por me nënshtresa të periudhës së sundimit turk.

Në formën e baladës, ndonëse si krijim i mëvonshëm, është edhe "Ku po këndon qaj zogu i zi". Balada, me nota trishtimi, shpreh dhimbjen për trimin e mbetur në luftë diku shumë larg, i cili u lë amanet shokëve të tij dëshirat e fundit:

Ku po knon qaj zogu i zi,
Në kuj t’vorrit t’djalit t’ri.
E në dvett nana për mue,
Thueni nanës: asht martue.
Kur të dvesin: ç’asht bihuri,
Dyshek toka, jestek guri.
Kur të dvesin: ç’nuse muer,
Mur dy pluma në krahnuer,
Njanin kryq, tjetrin tërthuer.

Kënga përshkruan mënyrën e vdekjes; ajo është ballë për ballë: "me dy plumba në krahnuer". Simbolika e zogut është mjaft domethënëse. Ndonëse me zog të zi populli nënkupton korbin, në baladë ai nuk përmendet, pasi simboli që përfaqëson është tragjik, simbol i vdekjes, që, për poetin këngëtar duhet shmangur, sepse djali, ndonëse ka vdekur, është "martuar". Pra fjala "vdekje" nuk përmendet askund në këngë, përveç kunjit të varrit, që e lë të nënkuptohet.

Një baladë e njohur është ajo që vëllezërit vriten mes tyre për të marrë një grua (Met nji nanë me dy jetima). Në formë të thjeshtë e lakonike na kumtohet se si një nënë mbeti me dy jetima. Pastaj, këta, kur u rritën, e pyetën nënën për zanatin e babait. I ati kish qenë gjuetar, ku kishte gjetur vdekjen. Edhe djemtë dolën për gjueti, takuan një plak me një nuse. Nusja po vajtonte fatin e saj të zi se si do ta çonte jetën me plakun. Ajo thotë:

    Ku s’u gjet gjahtar me gjue,
    Me vra plakun, me marrë mue.

Djemtë vrasin plakun dhe marrin nusen. Pastaj, si në Bibël, Kaini vret Abelin. Në fund, vëllain vrasës e bren ndërgjegjja për atë që bëri dhe vret edhe veten. Balada mbyllet me vargjet:

    S’jam kanë nuse me u martue,
    Jam kanë zana me u zanue.
    E nji pikë më pikoftë mue.

Kështu zana mallkon veten për atë që bëri, sepse i vjen keq, duke shkaktuar vrasjen ndërmjet të të dy vëllezërve.Një baladë tjetër me sens familjar është "nëna" me dy jetima, e cila nuk mban qëndrim të mirë moral. Kënga, me pak fjalë, është kjo: një nënë kishte rritur dy jetima, një djalë dhe një vajzë me mundime të mëdha. Por nëna kishte zënë edhe një të dashur, "begin", të cilin donte ta takonte. Por kishte frikë nga fëmijët. Hiqet si e sëmurë dhe dërgon djalin për të mbushur ujë tek bunari. Atje e priste "begu" për ta vrarë. Motra e kupton hilenë dhe i jep vëllait revolen. Ky i fundit vret "begin", ia nxjerr sytë dhe ia sjell nënës në enën me ujë.

Po thotë nana: ç’janë kta sy?
Ata begi t’i ka çue ty,
Për dashni, për ashikni.
Hej, moj nanë, ti mori nanë,
S’e kam ditë se kshtu ma ban.
E ka nxjerrë e lidhë për man:
Se n’ket vend s’po t’la derman.

Pa shumë koment, ngjarja është si tek tragjeditë e Eskilit dhe të Shekspirit.

Në kronologjinë e zhvillimit të këngës pukjane dallohen këngët historike, të cilat kanë qëllime të përcaktuara mirë dhe mjete shprehëse më të pasura. Ndonëse kanë karakter të përgjithshëm, sinetik, në to vërehet një tematike e larmishme. Pjesën më të rëndësishme e zënë ato për ngjarje historike reale, probleme shoqërore, të mërgimit, për nizamët, për besën, trimërinë, guximin etj. Në të gjitha këto këngë vihet re karakteri demokratik i tyre, evoluimi i anëve të veçanta e të rëndësishme të jetës. Edhe këto këngë kanë karakter narrativ e përgjithësues.Këngët për nizamët shprehin dhimbjen për djemtë më të mirë që degdisen për në Anadoll për të luftuar për Turqinë, në të cilat mbahet një qëndrim i ashpër kritik ndaj sulltanit:

    Tirqt e zez, rrypat e hollë,
    Te len dielli po na çojnë.
ose:
    Na kanë lidhun me vargoj,
    Nuk e dimë se kah na çojnë.
Në këngët kundër shfrytëzimit shoqëror dhe të pushtuesit turk, evidentohet mjerimi që kishte pushtuar vendin.
    Shtat’ bajrakt kanë dalë milet,
    Për të dheta e për xhelep.

Veçori tjetër e këngëve epike historike të periudhës së sundimit turk është paraqitja me realizëm e jetës së asaj kohe. Gjithashtu, dallohet qartë mendimi i përgjithshëm për të flakur tej zgjedhën e huaj të padurueshme. Me një qëndrim të qartë i këndohet trimit që lufton i vetëm dhe nuk do t’ia dijë për numrin e madh të armiqve. Në këto këngë vihen përballë dy qëndrime: qëndrimi i malësorëve që japin jetën për liri, nga njëra anë, ndërsa në tjetrën, qëndrimi ndaj sundimit otoman të kalbur, që, ndonëse, me një ushtri, nuk mposht dot një njeri të vetëm.

    N’at’ Stamboll po knon gazeta,
    Nam që bani Ndoc Mar’ Deda.
    S’i nap armët sa t’jet jeta.
    Sa t’jet jeta armët si nap,
    Për pa i la zaptitë me gjak.
ose:
    Ç’e marroi shishmania topin.

Ndonjë këngë shpreh edhe ironi, si:

A mund erdhe Fezlla beg?
Erdha, Kolë, me shumë gazep.
‘Iqind qese i nap ziafet,
Që e pashë Pukën opet…

Këngët e kësaj treve pasqyrojnë edhe ngjarje të tjera të kohës së luftës kundër pushtuesit: (I kam vra 40 nizamë, Kto bidate nuk t’i due, A ka Puka hyqymet, Ç’a kjo gjamë si po gjimon, Po bajnë seri malet t’tana, Shtat’ bajrakt janë ba fani, Deli Pjetra etj); të ruajtjes e të mbrojtjes së pasurisë, të mbajtjes së besës ose të prerjes së saj, për grabitje bagëtish: (Ç’a ka thanë Brahim Zeneli, Fetah Hysa, djal drangue, Osman Lika n’kam asht çue, Nuk due grada me u gradue etj):

Esat pasha ka urdhnue:
Ushtrin’ n’Pukë po don me çue.
Poplli i Pukës asht gatue,
Esat pash’s mos me iu dorzue,
Kan kapë armët me luftue.
ose:
    Ç’asht kjo mjegull si vjen zi-e,
    Thonë asht breshën me duhi-e.
    Nuk asht breshën as duhi,
    A N’koll Gjoka me trimat e ti.

Kënga popullore pukjane e marrë kronologjikisht pasqyron etapa të ndryshme të zhvillimit historik të krahinës dhe të vendit. Në të evidentohen ngjarje të rëndësishme si shpallja e Pavarësisë dhe ngritja e Flamurit kombëtar, lufta kundër austro-hungarezëve, periudha e sundimit të mbretit Zog, lufta kundër pushtuesit italo-gjerman, periudha e Luftës Nacionalçlirimtare, të rindërtimit dhe të Luftës së Kosovës.Përfaqësuesit kryesorë të kësaj krijimtarie të njohur kanë qenë persona të ndryshëm, të cilët kanë krijuar edhe këngë lirike etj.

Pas Çlirimit janë krijuar shumë këngë, të cilat u bëjnë jehonë ngjarjeve të kohës. Vendin më të madh e zënë ato për Partinë e Punës dhe për Enver Hoxhën, të krijuara kryesisht nga punonjës të ndryshëm ose nga rapsodë të mirëfilltë, të cilët, këto këngë i kishin si leje për të kaluar vëllimet e tyre ose për të marrë pjesë në festivale. Pavarësisht nga kjo, pati edhe këngë më karakter kundërshtues, disident:

    Enver i dashtun,
    T’hangërt dreqi rrashtën,
    Na muer drithët e na la kashtën.

ose për formimin e kooperativave bujqësore të para në Pukë:

Kooperativa e Komanit,
Po jeton me gjeth duhanit.
Kooperativa e Bregut të Drinit,
Po jeton me gjeth purrinit.

Këto tipe këngësh lindën sidomos në "faza" të ndryshme të "ndërtimit të socializmit fitimtar", duke kundërshtuar brenda mundësive të tyre shprehëse sistemin e kohës. Ato ishin jo vetëm ironizuese, por edhe shprehnin pakënaqësinë e njerëzve ndaj problemeve që binin në kundërshtim me dëshirat dhe aspiratat e tyre.

Tematika e larmishme trajton edhe probleme shoqërore. Në to shfaqet karakteri afirmues, duke kërkuar mënyra më të mira jetese e sjelljeje. Ato dënojnë ashpër zakonet prapanike e vese të tilla si vjedhja, rrëmbimi, besëprerja. Disa prej tyre shpalosin ndikimin e Kanunit, bile në ndonjë rast interpretohen thënie e detyrime të veçanta të tij, ose mbahet qëndrim mohues:

Jan’ mbledhë Shtufi në kuven,
Qysh me e ba ket punë pa men.
Tu dek nusen e kan qitë,
Thue s’ka vjeti tjetër ditë.

Qëndrimi tallës ndaj përfaqësuesve të pushtetit të kohës së Turqisë shprehet me:

Sadik Alja, burrë i vjetër,
N’shtat bajrakë mos dalsha tjetër
N’i kan dathë pantoll e setër,
Kesh haxhi e m’lan pa mjekër.
Sadik Alja ish kanë burrë,
Lypi berr se s’deshi pulë,
Hante mish ma mirë se qullë.

Është e njohur kënga për Pal Marashin nga Qelza, i cili, i pakënaqur nga zyrtarët e kohës, i bie me shuplakë kajmekamit në zyrën e vet.

Ky Pal Marashi, zana e malit,
I ra grusht kajmekamit.
Shtat bajrak’t kan ba denamin
Rrehi Pali kajmekamin.

Këngë historike, siç thamë, për persona të veçantë janë ato që u kushtohen: Ndoc Mark Dedës (Berishë), Zenel Mustafës (Iballë), Pal Marashit (Qelëz), Ndue Nikës (Vrrith), Nikollë Gjokës (Gojan); Zeqë Demës e Prend Zeqës (Dardhë), Nikollë Memës (Kryezi), Ndue Gjokës (Dush), Pjetër Prendit (Bugjon), Sadik Ramës (Arst), Zenel Çobës (Qerret), Mehmet Muslisë (Micoj), Mësuesit të Popullit Ndue Jak Pjetri (Kçirë), Bardhok Jaku (Gojan), Artistit të Merituar Prendush Gega (Buhot), Artistit të Popullit Ndue Shyti (Gojan) etj.

Gabime të ndryshme që ndodhnin nga njerëz të veçantë në dasma e festa, përqesheshin me vargje të holla humoristike, të cilat përdoreshin edhe midis fshatit me fshat. Më i njohuri nga këta ka qenë Prendush Gega "Artist i Merituar".
Po citoj pak vargje të ngritura nga ai për vete:

Prendush Gega, djali i nanës
Po çan dru në drit të hanës,
Iu mat lisit e i ra kambës.

Kënga historiko-shoqërore, për nga tematika, përmend edhe gruan për rolin e saj në jetë. Gruaja shqiptare dhe ajo pukjane ka marrë pjesë përkrah burrit në të gjitha ngjarjet me rëndësi, prandaj edhe kënga do ta pasqyronte këtë. Krahas jetës familjare, femra ka marrë pjesë në përditshmërinë e jetës, bile edhe në ndeshjet me armë kundër të huajve, cubave, vjedhësve etj.

    Kunë Prelja, bi Mërturi,
    Paska besë si çfardo burri.

Ajo luftoi përkrah burrave për të marrë gjakun e të vëllait.Këngë të reja për femrën u krijuan edhe pas Çlirimit e më vonë, si për pjesëmarrjen në luftë e rindërtim, por në to shprehej "vija e partisë", si themel i realizmit socialist. Të tilla këngë janë krijuar për Pashke Prelën, Razë Sylën etj.Ndonëse nuk është qëllimi i këtij shkrimi ndarja kronologjike e zhvillimit të këngës pukjane, ndoshta, si pa dashje, sëpaku nga tematika, më del e nevojshme të përqas pak më vete krijimtarinë pas viteve ’90.

Pas këtyre viteve, me zhvillimet e mëdha që ndodhën në jetën politike, shoqërore dhe ekonomike, edhe kënga e ndjeu këtë ndryshim, mori krahë e tone të rinj, mori frymë, u çlirua nga thundra e rreptë e realizmit socialist. Jeta e popullit është e mbushur me ngjarje gjithnjë, por në këto vite pati shumë të tilla. Poetët popullorë, duke qenë vetë dëshmitarë e personazhe të këtyre ngjarjeve, kënduan dhe mbajtën qëndrim të caktuar. Ata, së pari, i kënduan jetës së lirë që gëzojnë në demokraci.

    Këndoni për trimat kangë me çifteli,
    Për jetën e re në demokraci.

Thuhet në një këngë të fillimit të këtyre viteve.

Ndonëse tani më të lirë në të zgjedhur, poetët popullore vijuan traditën, por duke pasqyruar ndryshime tematike. Këngë për ngjarje të reja janë ato kushtuar 2 prillit 1991, ngjarjes së dhimbshme të Fushë-Arrëzit, për policët dhe ushtarët e vrarë në krye të detyrës etj.

Në qoftë se një plagë e madhe shoqërore ishte emigracioni politik, pas këtyre viteve, emigracioni mbeti, bile u shtua, por ai tashmë ka karakter të theksuar ekonomik. Në qoftë se në ato vite malli i mërgimtarit ishte aq i madh sa malet, edhe sot ky mal i mallit është i pranishëm në jetë dhe në këngë.

    Kah po shkoni djelt e ri,
    Kujt ia leni ket’ Shqipni? …
thuhet në një nga këngët e krijuara për këtë plagë të rëndë shoqërore.
ose:
Plagë e rand’, plaga e mërgimit,
    Ortek loti n’kokërr t’synit.
    Në shumë kulla, kur vjen darka,
    Kalli vetëm plaku e plaka.

Këto këngë kanë pasqyruar jo vetëm mallin për atdheun e vendlindjen, por edhe ngjarje që u kanë ndodhur emigrantëve shqiptarë në Greqi, Itali e gjetiu.Kryet e vendit në këngët e krijuara këtyre viteve e zuri tematika e ngjarjeve të Kosovës. Këngët për Kosovën kanë qenë të pranishme edhe më parë, sidomos pas demonstratave të vitit 1981, por genocidi pas shpërbërjes së Jugosllavisë dhe sidomos lufta në vitin 1998-1999, lëvizja e mundimshme e qindra mijë njerëzve gra, pleq e fëmijë, ajo golgotë e tmerrshme, u përjetua përveç të tjerave edhe me këngë. Heronjve të kësaj lufte të pabarabartë me në krye Adem Jasharin iu thurën këngë që veç trimave u këndohen.

N’ballë të luftës me ksulë t’bardhë,
Vjen Kosova, krushk i parë.
Shamikuqja n’mes t’Ballkanit,
Mal qëndrese n’ball’ t’tufanit.
dhe:
Natë e gjatë, sa dilte drita,
Terr s’duronte ma Drenica,
Për liri e ka ndez’ zjarrin,
Pishtar drite Adem Jasharin.

Ashtu si i gjithë kombi shqiptar, edhe Puka (jo vetëm qyteti) priti e përcolli me mijëra kosovarë. Ajo u hapi së pari derën e zemrës e të shpirtit vëllazëror, të mikpritjes së saj karakteristike, pastaj edhe atë të bukës, të cilën e ndau vëllazërisht, ndonëse kishte pak edhe për vete.

Lufta në Kosovë mobilizoi forcat krijuese. Poetët gjetën ritmet, rimat, metaforat, fjalët e bukura shqipe që u dilnin nga zemra e shkrumbuar për vuajtjet e bashkëkombësve. Muzikantët bënë gati veglat e pentagramet dhe kënduan me pasion e dashuri, valltarët morën daullet dhe dolën të bënin nder siç u takon vëllezërve të gjakut. Dhe ritmi burrëror e luftarak ngriti peshë kombin për kushtrimin e luftës së shpallur që tanimë s’kishte kthim prapa. Piktorët morën penelat, fotografët-aparatet, operatorët-kamerat, gazetarët-penat. Djemtë shkuan ushtarë të ndihmonin vëllezërit. Kombi u ngjesh, u njësua edhe më shumë akoma për finalen historike 100-vjeçare të padrejtësisë së bërë. Dhe fitoi.

Ndonëse mund të trajtoheshin më shumë tek ritualet, por me qenë se janë në vargje, po përmendim edhe këngën përpjetë ose këngën majekrahit. Kjo lloj kënge, si tekst është fare e shkurtër, 2-4 vargje dhe këndohet nga dy përsona, e pashoqëruar me asnjë vegël muzikore.

    Foool eeee thooo, mor shoook-ooo
    Meee kaa raaa do gjaaak në gooo-jooo.
ose:
    Qaaaj Zeeef Toooma kaapiidaani
    Sood poo deeel mee uu vjeeeerreee tee maaanii.

Të vihet re karakteri i rrokjezuar i tyre, pasi kjo formë i përshtatet mënyrës së të kënduarit. Këto këngë kanë karakter epik, në mos edhe tragjik. Këngët majekrahit këndohen në dasma e festa dhe pas këngës qitej një pushkë (një krismë) bashkë me urimin: "të lumtë goja", "të këndoftë zemra". Në këto këngë ka një përputhje mes tekstit të shkurtër dhe vijës melodike. Zona ku është krijuar dhe kënduar kjolloj kënge është ajo e Kabashit dhe e Berishës. Duhet thënë se kënga majekrahit ka shprehur idenë e kushtrimit. Në ekzekutimin e tyre, përveç zgjatjes së rrokjeve të theksuara përdoren fjalë si: hej, po, jo, more etj. (S.Nushi – Puka dhe shkolla, 1978.

Si përfundim, del se kënga epike e pukës shprehu karakterin historiko-shoqëror të zhvillimit, ngjarjet, personazhet, heronjtë, të cilët janë vetë malësorët me hallet, dertet, gëzimet e qëndresën e tyre shekullore në truallin ku mbijetuan. Diapazoni i tyre është shumë i gjerë. Ndonëse këto këngë nuk dalin jashtë llojit të tyre në të gjithë veriun, mbartin edhe veçori shprehëse duke u dalluar qartë zona ku janë krijuar.

Epika popullore trajtoi fusha të gjera të jetës, si trimëria, besa, lufta kundër pushtuesit, mërgimi, anët tragjike e komike të kohës, dashurinë për atdheun, fshikullimin e dukurive negative, përballimin e halleve të përditshme. Në tërësi ato kanë, krahas anëve pozitive, edhe ndonjë qëndrim të gabuar, si ato për marrjen e gjakut, rrëmbimin e vajzave dhe të grave, tradhtinë bashkëshortore etj., pasojë e kufizimeve social-kulturore të kohës.